گزاره “موسیقی مثل تریاک مخدر مغز جوان‌هاست” گمراه کننده است؛ چرا که این ادعا بدون توجه به بستر تاریخی، اجتماعی و فرهنگی صدور آن و نیز تحول و تفاوت‌گذاری امام خمینی (س) میان انواع موسیقی در طول زمان بیان شده است.
شرح تفصیلی:
در بررسی سخنان و فرمایشات امام خمینی (س)، توجه به بستر تاریخی و اجتماعی زمان صدور آنها و همچنین تحول احتمالی دیدگاه‌ها در طول زمان امری ضروری است. گزاره‌ای همچون “موسیقی مانند تریاک است” بدون در نظر گرفتن شرایط اجتماعی و فرهنگی اوایل انقلاب اسلامی و پیشینه موسیقی در دوران پهلوی، می‌تواند منجر به برداشت‌های نادرست و گمراه کننده شود.
در سال‌های نخستین انقلاب، امام خمینی (س) مسائلی همچون موسیقی را در زمره امور “هزل” و غیرجدی توصیف می‌کردند که جوانان را از مسائل مهم و حیاتی کشور دور می‌سازد. ایشان در جمع کارکنان صدا و سیما در تاریخ ۲۸ شهریور ۱۳۵۸، ضمن ابراز نگرانی از تأثیرات موسیقی بر ذهن جوانان، فرمودند:
«یک مغزی که دنبال این رفت که موسیقی گوش کند- موسیقی که الآن هم هست که خیر، موسیقی یک چیزی مثلًا تربیتی است- یک مغزی که دنبال این رفت که موسیقی گوش بکند، و عادت به این [کرد] این مغز مریض می‌شود، این نمی‌تواند فکر این بکند که کشورش به چه حال دارد می‌گذرد، چه می‌گذرد در آن؛ دیگر دنبال این نیست، مثل یک آدم هروئینی می‌ماند. اینهایی که عادیات هست که انسان به آن عادت می‌کند، مِنْ جمله همینهایی که مثلًا سینماهایی که اینها درست کرده بودند، تئاترهایی که اینها درست کرده بودند، اینها تمام یک نقشه‌ای بوده است که ما را، جوانهای ما را نگذارند به مسائل روزشان، به مسائل جدیشان، فکر بکنند، در ذهنشان هم نیاید همچو فکری. همه چیز هم برای آنها فراهم کردند؛ همه جور هم فراهم کردند. خوب، جوان هم وقتِ جوانی‌اش است و وقتی عیش و نوش برایش فراهم باشد، کشیده می‌شود به آنجا.»
همچنین در تاریخ ۲۸ تیر ۱۳۵۸، ایشان با تأکید بر لزوم اصلاح دستگاه صدا و سیما و پرهیز از “غرب‌زدگی”، بیان داشتند:
«اگر شما به اسلام و به کشور علاقه دارید… این دستگاه را اصلاحش کنید؛ یعنی غربی نباشید… که حتماً باید بین این خبر و این خبر موسیقی باشد. این غرب زدگی است. یک طرح دیگری درست کنید. اخبار را زیادترش کنید. یک کارهایی کنید تا موسیقی را ترکش کنید. شما خیال نکنید موسیقی یک چیزی است برای یک مملکت مترقی. موسیقی خراب می کند دماغ بچه های ما را. مغز بچه‌های ما را فاسد می‌کند. دائماً تو گوش یک جوان موسیقی باشد این دیگر به‌کار نمیرسد. این دیگر نمی تواند فکر جدی کند.»
این موضع‌گیری‌ها در آن مقطع زمانی، متأثر از شرایط فرهنگی و اجتماعی دوران پیش از انقلاب و نگرانی از ترویج موسیقی مبتذل و غافل‌کننده در آن دوره بود که به باور ایشان، جوانان را از فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی دور نگه می‌داشت.
امام خمینی (س) در آن زمان با توجه به سابقه منفی موسیقی در فضای فرهنگی دوران پهلوی، ضرورت حذف موسیقی مطرب و مبتذل از رسانه ملی را احساس می‌کردند و پیشنهاد جایگزینی آن با برنامه‌های علمی و آموزنده را مطرح می‌نمودند. در پاسخ به نگرانی‌ها درباره اینکه حذف موسیقی از رادیو ممکن است مردم را به سمت منابع دیگر سوق دهد، ایشان فرمودند:
«اینکه می گویند چنان‌چه موسیقی در رادیو نباشد مردم می روند موسیقی را از جای دیگر می گیرند، بگذار از جای دیگر بگیرند. شما عجالتاً آلوده نباشید. آنها هم کم‌کم به این‌جا برمی گردند. حال اگر از جای دیگر موسیقی بگیرند، ما باید به آنها موسیقی بدهیم؟ ما باید خیانت کنیم؟ این موسیقی را به‌کلی حذفش کنید. عوض این یک چیزی بگذارید که آموزنده باشد. کم‌کم مردم را و جوانهای مردم را عادت به آموزندگی بدهید. از آن عادت خبیثی که داشتند، برگردانید.»
نگرانی ایشان از وضعیت موسیقی و تشخیص مصادیق “غنا” (موسیقی حرام) ادامه داشت و بر رصد برنامه‌های صدا و سیما تأکید می‌کردند. ایشان در پیامی به محمد هاشمی، رئیس وقت صدا و سیما، لزوم حذف موسیقی بی‌محتوا را خاطرنشان کرده و فرمودند:
«کسانی که متکفل صدا و سیما هستند، اینها امانتدار کشور اسلامی هستند. بازهم تکرار می کنم که موسیقی، باز کمی هست. باید اشخاصی که مطلع‌اند اینها موسیقی هستند، مشاهده کنند ببینند اگر یک چیزی را میبینند موسیقی‌اش را نمی‌توانید رد کنید، اصلش را رد کنید.»
محمد هاشمی در پاسخ می‌پرسد: «منظور غنا است؟» و امام خمینی (س) پاسخ می‌دهند:
«همان را می گویم اگر موسیقی حرام باشد. آن چیزهایی که راجع به جنگ هستند، اینها چیزی نیستند.»
این گفتگو نشان می‌دهد که دغدغه اصلی، حذف موسیقی حرام (غنا) بوده است، نه مطلق موسیقی. محمد هاشمی نیز تأیید می‌کند که مخالفت امام، نه با هر نوع موسیقی، بلکه با ابتذال بوده است.
با این حال، دیدگاه امام خمینی (س) در خصوص موسیقی با گذشت زمان و با توجه به اقتضائات نظام نوپای جمهوری اسلامی و نقش “زمان و مکان” در اجتهاد، تطور یافت. ایشان معتقد بودند که در شرایط جدید، برخی از انواع موسیقی می‌توانند فایده‌مند باشند و بنابراین نمی‌توان موسیقی را ذاتاً حرام دانست. صادق طباطبایی نقل می‌کند که امام (س) در همان سال‌های نخست انقلاب، پس از گوش دادن به یک قطعه موسیقی بی‌کلام از مرتضی حنانه، اظهار داشتند که اشکال شرعی ندارد.
به‌تدریج، امام خمینی (س) سرودهایی را که محتوای انقلابی، حماسی یا ارزشی داشتند، تأیید کردند و پخش آنها را از صدا و سیما بلااشکال دانستند. سرود «ای شهید مجاهد مطهر» به مناسبت شهادت استاد مطهری و همچنین سرود «الله‌اکبر، خمینی رهبر» از جمله این موارد بودند. مهرداد کاظمی، خواننده سرود «ای شهید مجاهد مطهر»، نقل می‌کند که تأیید امام (س) نسبت به این سرود، راه را برای موسیقی متعهد پس از انقلاب باز کرد. او می‌گوید حاج سید احمد خمینی به وی گفته بود که امام (س) از شنیدن این اثر بسیار لذت برده و گفته‌اند که باید در این فرم، موسیقی‌های خوبی ساخته شود. همچنین، مهرداد کاظمی به تأیید امام (س) از قطعه «ای ساربان» (ساخته شده در سال ۱۳۶۶ با شعر سعدی به یاد شهدای هفت تیر) اشاره می‌کند و نقل می‌کند که سید احمد خمینی گفته بود امام (س) با شنیدن این آهنگ اشک می‌ریختند. به گفته کاظمی، پس از این قطعه بود که امام (س) فتوا دادند موسیقی “در این فرم” حلال است. این موارد نشان می‌دهد که محتوا و رسالت موسیقی از عوامل مهم در تعیین حلیت یا حرمت آن از دیدگاه امام خمینی (س) بوده است.
با مراجعه به استفتائات امام خمینی (س) در سال‌های بعد، فتوای ایشان درباب موسیقی به این صورت تغییر یافت: «موسیقی مطرب حرام است و صداهای مشکوک مانع ندارد.» این فتوا، مبنای فقهی را تغییر داد و در واقع اصل را بر حلال بودن موسیقی گذاشت، مگر اینکه مطرب بودن آن اثبات شود. این رویکرد، متفاوت از نظر فقهی اولیه ایشان بود و نشان‌دهنده پویایی و نوگرایی در اجتهاد، متناسب با شرایط زمان و مکان و نیازهای جامعه و حکومت بود.
سید احمد خمینی نیز در خاطره‌ای، به نقش نظام سیاسی حاکم و اهداف آن در فتواهای فقهی از دیدگاه امام خمینی (س) اشاره کرده و نقل می‌کند که امام (س) موسیقی قبل و بعد از انقلاب را دو چیز می‌دانستند. ایشان در پاسخ به سؤالی درباره تغییر نظرشان فرمودند:
«من الآن هم همین موسیقی را اگر از رادیوی عربستان پخش شود، حرام می‌دانم. من خبر رادیوی شاه را هم حرام می‌دانستم موسیقی‌اش که جای خود دارد.»
این نشان می‌دهد که نهاد عرضه‌کننده و اهداف آن نیز در حکم فقهی مؤثر بوده است.
بنابراین، در حالی که نقل قول‌های اولیه مبنی بر نگرانی امام خمینی (س) از تأثیرات منفی موسیقی (بخصوص انواع رایج در دوران پهلوی) صحیح هستند، ارائه آنها بدون در نظر گرفتن بستر تاریخی، اجتماعی و فرهنگی آن زمان و همچنین بدون اشاره به تحول دیدگاه ایشان و تمایز قائل شدن میان انواع موسیقی، منجر به گمراهی مخاطب و انتساب یک حکم کلی و ثابت به ایشان در طول زمان می‌شود. دیدگاه نهایی ایشان، با تفکیک میان موسیقی مطرب (حرام) و سایر انواع موسیقی (حلال یا مشکوک)، و همچنین با در نظر گرفتن محتوا، هدف و بستر ارائه، بسیار پویا بوده است.
شفافیت روش‌شناسی:
فرآیند اعتبارسنجی این گزاره شامل بررسی دقیق سخنان و فرمایشات منسوب به امام خمینی (س) در بستر تاریخی و اجتماعی زمان صدور آنها بوده است. همچنین، تطور دیدگاه ایشان در خصوص موسیقی با مرور استفتائات، خاطرات نزدیکان و مسئولان وقت و نیز بررسی مصادیق مورد تأیید ایشان (مانند سرودهای انقلابی) مورد تحلیل قرار گرفته است. در این راستا، به مجموعه آثار و فرمایشات ایشان در صحیفه امام نیز مراجعه شده است.
بخش تعامل:
نظرات، سؤالات و پیشنهادات شما در خصوص این اعتبارسنجی ارزشمند است. لطفاً دیدگاه‌های خود را در این بخش مطرح کنید.
توسط : 
